scroll down for English text
Weg die muur! De wording van een project
De titel van dit project is ontleend aan een tekst op de foto van de fotograaf Hans van den Bogaard, genomen in de Spaarndammerbuurt.
Onlangs verruilde beeldend kunstenaar Aimée Zito Lema (1982) na 7 jaar de Spaarndammerbuurt voor de Houthaven, waar zij een woning van woningcorporatie De Key kreeg aangeboden. Zij heeft in die periode de oude volksbuurt geleidelijk zien veranderen. In de Houthaven zag zij op de opgespoten zandvlaktes een nieuw stadsdeel verrijzen.
Al ruim voor haar verhuizing naar de Houthaven stuitte Zito Lema op een archief over de Spaardammerbuurt in de periode 1940-1990. Het bijzondere materiaal toont de ongekende saamhorigheid in deze van oorsprong ‘rode buurt’, zowel in sociale, culturele als strijdbare zin. Het bevat beelden van de bijzondere architectuur, de talrijke demonstraties tegen verkrotting, huurverhoging en huisuitzettingen en niet in de laatste plaats het straatleven. Het archief inspireerde haar om een project in de openbare ruimte te ontwikkelen waarmee ze een bijdrage wilde leveren aan een intensievere sociale verbinding tussen beide buurten. Zij ontwikkelde het idee van een ‘gordijnen route’ van de Spaarndammerbuurt naar de Houthaven en terug, een route die begint en eindigt bij Museum Het Schip. Dit architectuur-juweel is niet alleen hét icoon van de Amsterdamse School architectuur, maar ook dat van sociale huisvesting.
Spaarndammerbuurt
De Spaarndammerbuurt is een heel oude Amsterdamse volksbuurt, waar van oudsher veel armoede heerste en de huisvesting lang bar en boos was. Als de idealist Floor Wibaut – voormalig houthandelaar –tot eerste socialistische wethouder Volkshuisvesting in Amsterdam wordt benoemd, gaat deze zich meteen met de verpaupering van verschillende Amsterdamse buurten bemoeien, onder meer met die in de Spaarndammerbuurt. Wibaut is succesvolpleitbezorger van én veel meer woningen én sociale verhuur aan armlastige gezinnen. Ook kreeg hij voor elkaar dat de gemeente Amsterdam zélf betaalbare woningen voor de allerarmsten ging bouwen. Hij stond aldus aan de wieg van de huursubsidie, zoals we deze nu kennen. Deze taken werden aan woningcorporaties gedelegeerd, die vanaf 1905 gingen bouwen, onder meer in de Spaarndammerbuurt. Rond die tijd werd een begin gemaakt met de ontwikkeling van de buurt, zoals deze nu op de kaart staat. In de geest van de Amsterdamse School architectuur werd niet eerder zoveel aandacht besteed aan volkshuisvesting, voor met name de havenarbeiders en die in de suikerfabriek.
Het meest opvallend is ‘het arbeiderspaleis’ Het Schip van Michel de Klerk en de wooncomplexen rond het Spaarndammerplantsoen. In dezelfde geest bouwden ook architecten als Karel de Bazel (Zaandammerlplein) en Hendrik Walenkamp (de Zaanhof) arbeiderswoningen in de wijk.
De Spaarndammerbuurt telde lange tijd opvallend veel communisten en socialisten onder haar inwoners, die lijnrecht stonden tegenover de katholieke buurtgenoten. Van oudsher was er regelmatig sprake van oproer tegen sociale ongerechtigheid en niet zelden werd de buurt aangeduid als ‘de moord en brandbuurt’.
Houthaven
Veel ‘Spaarndammers’ verdienden de kost in de voormalige houthavens. Onvoorstelbaar dat hier nog geen 30 jaar geleden schepen hun houtsoorten losten. Na een lange tussenpoos is hier in nog geen tien jaar tijd een grootschalig woongebied verrezen, waar mensen met uiteenlopende achtergronden wonen en werken aan of vlakbij het water.
Toen in het midden van de negentiende eeuw het Noordzeekanaal werd aangelegd, werden in het IJ achter elkaar drie nieuwe havens uitgegraven. Zo kon het hout uit verschillende delen van de wereld efficiënter worden binnengevaren. Na de opening van het kanaal in 1876 werd hout steeds meer booming business. Naast de haven als losplaats werd het ook dé plek voor zagerijen, drogerijen en toebehoren. Gedurende ruim een eeuw vond het bewerkte hout hiervandaan een plek naar het achterland. Hier kwam later de klad in, onder meer omdat de invoer van hardhout bij wet verboden werd en de overige houtsoorten steeds vaker hun weg over land vonden.
Door de teloorgang van de havenfunctie werd vanwege de woningnood aan het eind van de twintigste eeuw serieuze plannen gesmeed om dit gebied te transformeren tot een grootschalig woongebied: de Houthaven.
Tweespalt of samensmelting?
Terwijl de plannen voor de Houthaven werden gesmeed, veranderde de Spaarndammerbuurt geleidelijk Er verdwenen steeds meer sociale huurwoningen en veel typische buurtwinkels veranderden in hippe koffietentjes en bars. Toch is de buurt ook nu nog steeds een Amsterdamse volksbuurt die met haar inwoners een zekere strijdbaarheid laat zien.
De planners van de gemeente zagen dat de bewoners van meet af met argusogen keken naar de plannen voor de transitie van de Houthavens tot grootschalig woongebied. Sommigen keken reikhalzend uit naar een mogelijke verbetering van hun woonsituatie in die nieuwe wijk, terwijl anderen het vooral betreurden dat hun buurt de directe verbinding met de IJ-oevers kwijtraakte. Daarnaast zagen zij dat de corporaties hun woningen aan starters verkochten en dat de huren in de Spaarndammerbuurt stegen, naarmate de bouw in de Houthaven vorderde.
In het stedenbouwkundig plan voor de (nieuwe) Houthaven zetten de planologen als ‘tegenprestatie’ een upgrading van de oude buurt in om de sociale verbinding tussen beide wijken vorm te geven. Zo werd de winkel- en zorgfunctie aan ‘Spaarndam’ toegewezen, terwijl de Houthaven voornamelijk bestemd was voor wonen en recreatie. Het wegvallen van de directe verbinding met het water werd gecompenseerd met een tunnel onder de drukke verbindingsweg. De aanleg van het Spaarndammerhoutpark was letterlijk bedoeld als verbindingszone voor de bewoners uit beide buurten.
De intenties van de planologen kwam onbedoeld in een kwaad daglicht te staan, toen door de crisis van 2008 veel sociale huur in de Houthaven geschrapt werd en de nog braakliggende bouwgrond een prooi werd van investeerders. Mede hierdoor is de Houthaven anno 2021 een redelijk luxe oord geworden, ook al zijn er door woningcorporaties De Key en Ymere twee grote sociale huur complexen neergezet en staat er een groot complex voor ‘starters’ in de steigers.
Aimée Zito Lema’s fascinatie voor archieven
Aimée Zito Lema’s geëngageerde oeuvre getuigt van een fascinatie voor ‘het verleden’, wat voor haar dichter bij voelt dan ‘geschiedenis’, omdat het appelleert aan het collectieve geheugen van mensen.
Vanuit deze fascinatie wroet zij in archieven. Zij herschikt en reproduceert het ruwe materiaal dat zij er aantreft en het werk dat hieruit voortkomt getuigt van grote artistieke vrijheid. Ze kiest voor uiteenlopende dragers voor haar werk al naar gelang haar onderwerp die vragen: van fotografie, het menselijk lichaam tot een waterbassin. Steeds is het haar doel om het collectieve geheugen van mensen omtrent een bepaalde geschiedenis op te schudden. Door een nieuwe blik te werpen op de ‘feiten’ van een bepaalde tijdspanne of gebeurtenis, probeert Aimée het verleden naar het heden te halen. Zij hoopt daarmee de veelal vooringenomen blikken van toeschouwers te beïnvloeden.
De archieven die zij gebruikt, hebben steeds een maatschappelijke betekenis. Zij kunnen van ver komen, maar ook van heel dichtbij; uit het Argentijns Nationaal Archief, een archief van een stad of van de Oude Kerk hier in Amsterdam. Voor Weg die muur! vond zij inspiratie in een archief over de Spaarndammerbuurt, waar ze lange tijd gewoond heeft, totdat ze recentelijk naar de Houthaven verhuisde.
Dit archief is alleen al door de vindplaats bijzonder, namelijk de Parlarie, de buurtkamer van de Zeeheldenbuurt. De in kartonnen dozen verpakte foto’s van fotografen als Cas Oorthuys en Hans van den Boogaard imponeerden haar onmiddellijk. Zij tonen de strijdbaarheid en saamhorigheid van de in oorsprong ‘rode buurt‘. Terwijl Aimée deze kenmerken van de buurt geleidelijk zag verdwijnen, verrees tegelijkertijd voor haar ogen op de opgespoten zandvlaktes in de Houthaven een heel nieuw stadsdeel
De solidariteit die van de archieffoto’s spat, voelde voor Aimée, dochter van een voormalige Argentijns vluchteling, aan als een tweede huid. Zo ontstond haar plan voor een project over de twee sterk van elkaar verschillende buurten, die in de planologie complementair aan elkaar (her)ontwikkeld zouden worden.
Cargo en Zito Lema
Lia Gieling, curator van Cargo en Aimée Zito Lema werkten eerder samen aan een klein project. Van de wens om iets groters te maken, kwam pas iets terecht toen Aimée aan het begin van de pandemie haar nog premature plan aan Cargo voorlegde. Haar idee was om het archiefmateriaal te bewerken tot werken, die zij in samenwerking met grafisch ontwerper Paul Gangloff op gordijnen wilde printen. Deze zouden achter de ramen in beide buurten gaan hangen om historische kennis te delen en zo bewoners dichter bij elkaar te brengen.
Haar plan paste naadloos bij Cargo’s missie om plaatsgebonden kunstprojecten te ontwikkelen. Omdat alle kunstpodia hun deuren tijdens de Covid pandemie moesten sluiten, ontstond er ruimte en ook een zekere urgentie om dit project te realiseren.
Het archief beslaat slechts de periode van 1940 tot 1990 en moest daarom worden aangevuld met interviews. Aimée sprak samen met Emma Hogendorp en Marie van der Veen met de meest uiteenlopende oude en nieuwe bewoners uit beide buurten. Hun werd gevraagd naar de waardering van de eigen buurt, hoe zij terugkijken op de recente veranderingen en naar hun toekomstverwachtingen. In de 40 gordijnen met archiefbeelden zijn citaten uit die interviews te lezen. Terwijl Aimée met de beelden het verleden laat zien, geven die citaten behalve over het verleden vooral heden en toekomstverwachtingen van de bewoners weer.
Er is lang gepuzzeld om een organische route tussen beide buurten uit te stippelen. Gelukkig vonden we genoeg enthousiaste buurtbewoners, die hun ramen voor dit project gedurende zeven weken ter beschikking wilden stellen.
Cargo moest mede door de pandemie haar ruimte in de Houthaven opgeven en voortaan als nomade verdergaan. Gelukkig kwam al in een vroeg stadium Museum Het Schip in beeld, waar het project Weg die muur! een gastvrij onthaal vond. Het Schip werd zo’n honderd jaar geleden als arbeiderspaleis gebouwd in een tijd dat het besef doordrong dat ‘wonen’ een recht is. Na de tweede wereldoorlog werd wonen zelfs tot een ‘mensenrecht’ verheven. Na honderd jaar moeten we echter concluderen dat dit recht voor velen niet vanzelf spreekt. Aimée wil met Weg die muur! benadrukken dat dit recht voor allen geldt en dat een solidaire politiek die muur kan slechten en zo tot meer onderlinge verbinding leidt.
Lia Gieling, curator
Weg die muur! Tear down that wall! The making of a project
The title of this project refers to the text of a photo form the photographer Hans van den Bogaard, taken in de Spaarndammerbuurt.
After seven years spent living in the Spaarndammerbuurt neighbourhood, visual artist Aimée Zito Lema (1982) recently moved to the (new) Houthaven, where the De Key housing association had offered her and her family a brand new home.
During her time living in the Spaarndammerbuurt she became aware of changes happening in the traditionally working-class area, while simultaneously witnessing the mushrooming of a fancy new neighbourhood on the sandy plains of the neighbouring Houthaven.
Long before she moved to the Houthaven, Zito Lema discovered an archive which preserved a fifty year period of the history of the Spaardammerbuurt, from 1940 to 1990. This particular material revealed the past solidarity of the historically ‘red’ neighbourhood, preserving the memory of its social, cultural and militant expressions. It contains images of the significant architecture, and of the many protests against dilapidation, rent increases and evictions. Last but not least, it also documents ordinary street life in the area.
The archive inspired her to develop a project in public space, with which she could contribute to improve social cohesion between her old neighbourhood and her new one. So she designed a route from the Spaarndammerbuurt to the Houthaven and back again, along which artworks take the place of curtains in windows, guiding the visitor along the path. The route begins and ends at the Museum Het Schip, an architectural jewel which is an icon not only of the Amsterdam School, but also of social housing.
Spaarndammerbuurt
The Spaarndammerbuurt is a very old working-class part of Amsterdam historically known for its deprivation and poor housing conditions. When Floor Wibaut, an idealistic former wood trader, was appointed as Amsterdam’s first socialist alderman for social housing, he made it his mission to fight the dilapidation of Amsterdam’s various working-class neighbourhoods, including the Spaarndammerbuurt.
Wibaut proved to be an effective advocate, campaigning successfully for both an increase in the amount of available housing and for social letting to needy families. Furthermore, he managed to convince the municipality of Amsterdam to build publicly-owned accommodation for poor people, and his campaigning led to the establishment of the rent subsidy, which still exists today.
The task of building more houses was delegated to housing associations, and beginning in 1905 they started to build them. In the spirit of the Amsterdam School, social housing was especially constructed to accommodate the workmen employed in the lumber port and the huge sugar factory. One association also began to develop what became the waterfront face of the Spaarndammerbuurt as we still know it today. The most eye-catching building from that development is the ‘workman’s palace’ Het Schip (The Ship) which was designed by a young architect named Michel de Klerk. De Klerk was also responsible for the apartment buildings around the Spaarndammer-Plantsoen. His style finds much similarity in work by other architects of the same period including Karel de Bazel (in Zaandammerplein) and Herman Walenkamp (at de Zaanhof) who worked to design and realise new housing complexes for the city’s working population.
The character of the Spaarndammerbuurt was in many ways defined by the considerable number of socialists and communists who were attracted to the neighbourhood over the years. These progressive residents stood flatly opposed to their more conservative Roman Catholic neighbours, and their differing lifestyles were also expressed in the architecture they favoured. The dominant left-wing political parties soon came to regard the residents as reliable participants in protests against social injustices, protests which at times ended violently, and so the neighbourhood gained a reputation as an administrative thorn.
De Houthaven (the timber ports)
With the construction of the Noordzee canal in the mid-nineteenth century, Amsterdam gained a direct trade connection with the North Sea and, by extension, the rest of the world. With time three new ports were established on the edge of the city to handle the sudden growth in trade and goods. It was into these ports that timber from all over the world began to be efficiently unloaded before being transported to the European hinterland.
The timber business boomed, and many workmen from the Spaarndammerbuurt were employed in the ports. The port also played host to sawmills, drying sheds and other companies carrying on trades related to timber. This lasted until the nineties, when the import of hardwood was forbidden by law resulting in a shift towards new supplies of more renewable timber sourced over land.
It now seems incredible that less than thirty years ago ships unloaded cargoes of timber from all over the world here in Amsterdam. After the trade declined and eventually departed the city at the end of the last century, the port areas were largely abandoned for a time. However the location of the timber port made it an attractive place to build houses. Ambitious plans were developed to transform the space into a prominent residential area: the (new) Houthaven. And now, just ten years later, a booming neighbourhood has emerged to accommodate people from various social and cultural backgrounds living and working here near the river ‘t IJ.
Conflict or Connection?
As plans began to be made to develop the Houthaven, people in the Spaarndammerbuurt became aware that these new developments were starting to change their area too. Much of the social housing disappeared, while local shops were displaced by trendy new coffee shops and wine bars. Nevertheless, the neighbourhood remains at its heart a typical working-class area of Amsterdam and its population still retains a resistant militant character.
From the very beginning urban planners were aware that the area’s inhabitants had suspicions about their plans for the transition of the timber ports into a fully remodelled residential area. Some residents eagerly looked forward to the promised improvement of their housing situation in the new neighbourhood, while others mourned the loss of their direct connection with the river ‘t IJ. Residents also watched as the housing associations sold the neighbourhoods’ former social houses off as so-called ‘starter homes’, while the cost of renting in the Spaarndammerbuurt began to rise during the developments in the Houthaven.
In an attempt to achieve to encourage social cohesion between the old and new neighbourhoods, developers promised to upgrade the old neighbourhood. Shopping and welfare functions were largely relocated to ‘Spaarndam’, while de Houthaven was designed for living and recreation. The residents’ fears of losing their direct connection to the water were allayed by the construction of a tunnel that passed under the very busy connecting road. And the layout of the Spaarndammerhoutpark was consciously designed to make it a meeting point for all of the area’s inhabitants.
But the sincere intentions of the developers began to drift astray when, due to the economic crisis of 2008, much of the social housing plans were set aside and those undeveloped building lots which had been earmarked for them were instead snapped up by investors seeking high returns. As a consequence of this, de Houthaven became a predominantly high-end neighbourhood. Fortunately social housing companies like De Key and Ymere retained a foothold, succeeding in constructing two social housing complexes and recently beginning on a new housing complex for ‘starter homes’.
About Aimée Lema and the archives
Aimée Zito Lema’s engaged artworks reveal her fascination for the ‘past’, a concept that feels closer for her than ‘history’, because it appeals more to the collective memory of people. To satisfy this fascination she delves into archives. She rearranges and reproduces the rough material that she finds, and the works that spring from this process bear witness to her boundless artistic freedom. She chooses different media that fit her subject, ranging from photography, to the human body, to a basin, with the aim of broadening people’s collective memories of certain historical facts. By offering a new gaze on key events relating to a timespan or event, Zito Lema brings the past into the present with the hope of encouraging her audience to rethink their judgement of it.
The archives she uses are always socially significant. They can be found far away, but also quite near; she has worked with the Argentine National Archive and with diverse city archives, but she has also found inspiration in de Oude Kerk here in Amsterdam. For Weg die muur! Aimée found her inspiration in an archive about the Spaarndammerbuurt, where she then lived.
The archive was found in de Parlarie, the community centre of the Zeeheldenbuurt and a place with special significance to the resulting project. The images, which were made by renowned photographers like Cas Oorthuys and Hans van den Bogaard, were wrapped in old cardboard boxes and they made a deep impression on Aimée, exposing an overlooked history of militancy and solidarity in the originally ‘red neighbourhood’. Aimée was moved as she had witnessed for herself these characteristics gradually disappearing in her old neighbourhood while in de Houthaven a luxurious new vision of the city began to emerge as if in opposition to the old values.
For Aimée, who is the daughter of an Argentine refugee, the displays of solidarity that are witnessed in the photographs felt like a second skin. And so she began to develop a project about these two different neighbourhoods that were meant to be complementary to each other,
Cargo and Aimée Zito Lema
Lia Gieling, Cargo’s founder and curator, has been fortunate enough to work with Aimée Zito Lema in the past, and their shared wish to collaborate again, this time on a bigger project, was finally realised at the beginning of the pandemic in early 2020, when Aimee presented her first sketched proposal to Cargo. Her idea was to rearrange de Parlarie archive into designs, in close collaboration with graphic designer Paul Gangloff, which she would then print on curtains. She then proposed placing those curtains on windows in different buildings throughout both neighbourhoods, with the intention of sharing historical knowledge about both neighbourhoods, bringing people together.
Aimée’s plan fitted perfectly with Cargo’s policy of developing site-specific artistic projects. The pandemic also lent an unexpected urgency to the project- all art houses were obliged to close their doors due to the pandemic, but outdoor exhibitions were still possible and were suddenly more appealing. Fortunately Aimée found enough enthusiastic local residents and enterprises who were happy to offer up their windows for almost seven weeks, so a real art route is formed.
The archive only covers the period from 1940 until 1990, so the period from 1990 until today is presented in the form of interviews. Together with team members Emma Hogendorp and Marie van der Veen, Aimée spoke with all kind of community members from both neighbourhoods. They were asked about their appreciation of the neighbourhood, how they look back on recent changes, and their hopes and expectations for the future. In the resulting sixty curtains Aimée includes quotes from these interviews. While the images unveil the past, the quotes connect them to the present and the future.
Due to the pandemic Cargo had to leave its project space in the Houthaven and to continue as a nomadic initiative. Fortunately Museum Het Schip generously offered hospitality to the project. Exactly 100 years ago Michel de Klerk’s Het Schip was opened to residents, and became known as the ‘workman’s palace’. In the intervening years housing became a right, and even gained the status of a Human Right after the Second World War. However after 100 years we must face the fact that this right is not yet shared by all of us. With Weg die muur! Aimée wishes to stress that the politics of solidarity can overcome dividing walls and lead to more social cohesion.
Lia Gieling, curator
Weg die muur! 